Stichting Historisch Schoten

Een overzicht van het heden en verleden van de laatste boerderij van het Schoter type

Een stukje geschiedenis

De boerderij Noord Akendam dankt zijn naam aan de gelijknamige heerlijkheid waarin het gelegen was. In de middeleeuwen was een heerlijkheid een rechtsgebied waarover een 'heer' het gezag uitoefende. Vanuit Haarlem gekeken bestond de gemeente Schoten uit 7 heerlijkheden: Zuid-Akendam, Hoogerwoerdt, Schoterbosch, Zaanen, Schoten, Schotervlieland en Noord-Akendam.

De boerderij is gelegen aan de Vergierdeweg nummer 454 en 452, de dubbele nummering heeft te maken met de aanwezigheid van 2 woondelen. De stolp met het zijwaarts ervoor gelegen woonhuis welke is voorzien van een hoger gelegen opkamer, is het oudste deel. Het exacte bouwjaar van Noord Akendam is niet bekend maar de boerderij komt al voor op een kaart uit 1780, er zijn aanwijzingen dat de boerderij uit begin van de 17e eeuw dateert. Ook van de bouwgeschiedenis is niet veel bekend, er zijn bij archiefonderzoek geen bouwtekeningen gevonden. In 1875 werd de boerderij aan de rechterzijde uitgebreid met een knechtswoning (nummer 452), dit aangebouwde huis heeft een iets hogere daklijn dan de boerderij. In de gevel van dit deel bevindt zich een gevelsteen, geplaatst op 15 juni 1875 door de toen 8 jarige W van der Peet. De boerderij is het enig overgebleven exemplaar van het 'Schotertype', een overgang type tussen de Noord-Hollandse stolpmodellen en het Zuid-Hollandse langhuistype, beter bekent als de kop-hals-romp boerderij. Er hebben in Schoten meerdere exemplaren van dit type gestaan maar door de grootschalige woningbouw zijn de boerderijen merendeels verdwenen waaronder de anderen van dit type. Noord Akendam is gebouwd op een natuurlijke strandwal in de Hekslootpolder, en ligt enigszins verhoogd ten opzichte van de omliggende landen, in de volksmond 'De Plaat' genoemd. Over deze strandwal loopt de eeuwenoude Vergierdeweg, een pad dat oorspronkelijk de strandwal volgde en voor de aanleg van de begraafplaats wat verder in het land liep. Het kwam uiteindelijk uit naast het tolhuisje aan de Slaperdijk. Wie vandaag de dag op de Vergierdeweg rijdt richting begraafplaatsen ziet naast de opvallend rechte weg nog een deel van de oorspronkelijk loop, als toegangsweg naar de nog aanwezige boerderijen. De witte schuur met de naam Stut in de dakpannen is daar overigens rond 1934 gebouwd toen boer Stut zijn boerderij (op de hoek van de huidige Jan Luykenstraat/Muiderslotweg) moest verlaten voor de woningbouw en verder ging in de aardappelhandel.

De aanvraag van de Rijksmonumentenstatus

Onze stichting heeft zich sinds de oprichting in februari 2003 ten doel gesteld zich in te zetten voor het behouden van de resterende monumenten uit voormalig Schoten. Door de bijzondere status van de boerderij Noord Akendam als enig overgebleven Schotertype en de cultuur historische waarde, heeft de stichting in april 2004 een verzoek ingediend om de boerderij aan te wijzen als beschermd rijksmonument op grond van de monumentenwet 1988. De aanvraag werd ondersteund door de Bond Heemschut, De boerderijstichting Noord Holland, De vereniging behoud de Hekslootpolder en de stichting De Hoeksteen. Tevens werd een lijst overlegd met 572 handtekeningen van omwonenden en betrokkenen welken verklaarden voor behoud van de boerderij te zijn. De huidige erfpachter, het recreatieschap Spaarnwoude, heeft de aanvraag eveneens ondersteund. Op verzoek van de rijksmonumentendienst, schriftelijk gedaan 7 juni 2004, doet de gemeenteraad van Haarlem nader onderzoek naar de cultuurhistorische waarde van de boerderij. Op 20 februari 2005 beslist de gemeenteraad op basis van een uitgebreid schouwingrapport een positief advies te geven betreffende dit verzoek en ondersteund de aanvraag tot beschermd rijksmonument. Al eerder, in oktober 2004 heeft ook Gedeputeerde Staten van de provincie Noord Holland een positief advies afgegeven omdat het complex ondanks plaatselijk verval nog waardevolle elementen bevat. Helaas volgt op 15 september 2005 het besluit van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om de aanvraag af te wijzen en Noord Akendam niet aan te wijzen als rijksmonument. De cultuurhistorische waarde is niet van nationaal belang maar van regionaal belang, tevens is de boerderij te sterk aangetast waardoor er onvoldoende historische waarden resteren. Gezien het regionale belang is een plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst gewenst.

Boerderij te koop

De huidige eigenaar/erfpachter, het recreatieschap Spaarnwoude, liet ons eind vorig jaar weten dat er besloten is om de boerderij niet zelf te restaureren en in de verkoop te doen. Gezien al onze inspanningen in de voorgaande jaren voor het behoud van Noord Akendam is onze stichting uitgenodigd door het schap om onze wensen voor de boerderij duidelijk te maken. Die wensen zijn nog altijd het behoud van de uiterlijke vorm van de boerderij en behoud van het boerenlandschap eromheen als laatste stukje waar nog te zien is hoe Schoten er vroeger grotendeels uitzag. Bij dit gesprek was ook restauratiearchitect Schagen uit Nieuwe Niedorp aanwezig. Onze stichting heeft de heer Schagen begin 2007 benadert met het verzoek of hij met zijn ervaring en kennis een mogelijkheid zag voor de boerderij. Ook het schap heeft goede ervaringen met hem want hij maakte eerder een succesvol plan voor restauratie en gebruik van het Fort bij Spaarndam. Hij is bereid ons kosteloos te helpen en zich voor onze stichting in te zetten, waarvoor we hem zeer dankbaar zijn. Naar aanleiding van de voorgenomen verkoop is door het schap aan de gemeente Haarlem gevraagd of er op termijn te verwachten is dat de boerderij een monumentenstatus krijgt, wat uiteraard van belang is voor de verkoop. In december 2007 wordt er door een deskundige op cultuurhistorisch gebied en een manager beheer van de gemeente Haarlem een bezoek gebracht aan de boerderij en door een van ons rondgeleid. De bevindingen van dit onderzoek zijn tot op heden niet uitgebracht, en daarmee is nog altijd geen uitspraak gedaan over de monumentenstatus. Heeft dit te maken met het volgende?

Tussentijds bereikte ons een tip dat er ook door een sauna eigenaar werd gewerkt aan een vergevorderd plan om de boerderij tot saunacentrum te verbouwen. Deze ingrijpende verbouwing zal veel van het oorspronkelijke uiterlijk veranderen, zowel van het pand zelf als ook de omgeving door de aanleg van een groot parkeerterrein. Een verandering die wellicht wel te realiseren valt nu er nog geen uitspraak is gedaan over de monumentenstatus. Hierop heeft de stichting Historisch Schoten inspraak gedaan bij een openbare raadsvergadering van de commissie beheer en daarin oa. de vraag gesteld waarom het rapport nog altijd niet verschenen is en of dit samenhangt met de saunaplannen die veel moeilijker in te passen zijn binnen een gemeentelijk monument. In deze vergadering werd wel bevestigd dat er ("globale", aldus de wethouder) plannen zijn voor een sauna. Ook de CDA fractie heeft in een vervolg op onze inspraak een aantal schriftelijke vragen gesteld aan de betrokken wethouder, met name om te horen waarom er nu weer (derde maal) een onderzoek naar de cultuur historische waarde werd gedaan. De antwoorden van de wethouder zijn oppervlakkig en het rapport blijkt slechts bedoeld voor intern gebruik, zeker niet om een eventuele monumentenstatus te beoordelen. En juist dat was de reden om de gemeente advies te vragen!

Een Keerpunt

Los van dit alles vindt er in maart 2008 een andere ontwikkeling plaats die een keerpunt kan vormen in onze inzet voor behoud van de boerderij. Via architect Schagen worden we op de hoogte gesteld van een nieuwe opzet binnen het Nationaal Restauratiefonds. Om een betere en eerlijkere verdeling van de beschikbare gelden te krijgen wordt het fonds onderverdeeld in een aantal afdelingen, zoals bijv. Kerkelijk erfgoed, industrieel erfgoed en boerderij en landschap, dat zich richt op monument waardige boerderijen in hun oorspronkelijke landschap. Op het moment dat we dit van de heer Schagen hoorde bestond deze nieuw opzet nog geen week. Al in de week erna hadden we een eerste gesprek met de heer Kooy, de net aangestelde directeur van B(oerderij) en L(andschap). Hij liet ons weten dat de nieuwe opzet van het Nationaal Restauratiefonds ook voorzag in een budget dat elke afdeling had gekregen om een aantal pilot projecten te starten om te zien of de nieuwe organisatieopzet voldoet. De boerderij Noord Akendam blijkt aan alle voorwaarden te voldoen om een van deze pilotprojecten te kunnen worden. In de daaropvolgende 2 weken wordt heel wat werk verzet om te zien of het haalbaar is de boerderij te restaureren. Architect Schagen is bereid zonder kosten een tekening te maken en een kostenraming voor restauratie en zo komt er voor het eerst een grove schatting van de restauratiekosten en de eventueel haalbare gebruiksmogelijkheden op papier. Na 3 weken, half april, hebben we (2 van ons, architect Schagen en de heer Kooy van B en L) een gesprek met wethouder Nieuwenburg en 2 medewerkers om te horen wat de wensen en plannen zijn van de gemeente met het bestemmingsplan waarbinnen de boerderij valt. Ook hier kwam het eerder genoemde rapport ter sprake en ook nu werd gezegd dat dit slechts voor intern gebruik bedoeld was om een beeldvorming van de boerderij te krijgen en het had zeker geen betrekking op monumenten status. De aanwijzing van nieuwe monumenten gaat in fases en de boerderij zat ook zeker niet in fase 1 die momenteel bekeken wordt, aldus de wethouder.

Het plan

In de weken die volgen wordt er hard door gewerkt en wordt er met een aantal geïnteresseerde partijen oriënterende gesprekken gevoerd om zodoende niet alleen een uitgewerkt financieel plan op te stellen voor de restauratie maar vooral ook (een) huurder(s) te vinden die een op langere termijn rendabele verhuur mogelijk te maken. Hierin wordt duidelijk dat in de zorgsector veel belangstelling is om een dagbesteding op te zetten, bijvoorbeeld door een zorgboerderij of groengroep in de boerderij te huisvesten. Zelfs het opzetten van een theetuin bemand (of vrouwt) door gehandicapten is een makkelijk in te passen voorziening. Kortom, er wordt op een breed vlak gezocht naar een goede gebruiker (of gebruikers) en vooral in de zorgsector omdat dit goed in te passen is in het huidige gebouw en er dan diverse subsidiegelden beschikbaar komen. Het is echter nog zeker geen definitieve keuze, die hangt nauw samen met de huurinkomsten. Maar bovenal is dit allemaal te realiseren binnen het huidige bestemmingsplan, en ook onder de beperkende voorwaarden van een pand in de Rijksbufferzone. Noord Akendam is gelegen in deze zone die is ingesteld om te veel verstedelijking tussen stadsgebieden te voorkomen, en geeft een forse beperking van de verbouwmogelijkheden, nog afgezien van een eventuele monumentenstatus. Op 27 mei presenteert de heer Kooy namens B en L het restauratieplan aan het recreatieschap die het positief ontvangen en onder de indruk zijn van het tot in details uitgewerkte restauratieplan en het feit dat het volledig te realiseren valt binnen het huidige bestemmingsplan en beperkingen van een pand op de rand van de Rijksbufferzone. Een grove schatting laten zien dat de kosten van de restauratie niet helemaal gelijk liggen aan de verwachte huuropbrengsten van een zorgfunctie, maar het lijkt een overbrugbaar verschil. De afgelopen maanden is het plan tot in detail uitgewerkt en berekend en hebben er gesprekken plaats gevonden met diverse zorginstellingen. Helaas is hierbij gebleken dat de kosten van de restauratie en herinrichting van de boerderij bijna een miljoen euro bedragen en dat de verwachte huuropbrengst uit de zorgsector bij de huidige omvang van de boerderij niet voldoende is om deze kosten te dekken. Daarop is onderzocht of de herbouw van een aantal, inmiddels verdwenen, kleine bijgebouwen wel de gewenste grootte oplevert om de benodigde huuropbrengst te halen maar ook dit bleek gezien de meerkosten van de herbouw, niet haalbaar. Vervolgens is overwogen om van de restauratie een werk/leer project te maken, vergelijkbaar met de Haarlemse werf Zuidam. Ook dit bleek zonder gunstig resultaat omdat de bouwkosten weliswaar omlaag gaan maar de bouwtijd ook langer wordt waardoor er bijna geen besparing te halen valt. Een laatste optie is om de boerderij met moderne middelen te herbouwen, waardoor de bouwkosten aanzienlijk omlaag gaan. Van een restauratie is dan geen sprake meer en daarmee is het voor Boerderij en Landschap als erfgoedinstelling maar vooral ook als geldschieter, geen optie. Begin september, enige weken voor de officiële presentaties van de plannen aan het recreatieschap Spaarnwoude, zijn alle denkbare mogelijkheden op niets uitgelopen. Het gat tussen huuropbrengst en restauratiekosten lijkt niet te overbruggen. Zoals bekend is ook sauna van Egmond geïnteresseerd in overname van de boerderij. Op de huidige locatie in de van Egmondstraat is geen uitbreidingsmogelijkheid en een groot tekort aan parkeerruimte, wat voor veel parkeeroverlast zorgt. Om deze reden is ook de gemeente Haarlem voorstander van verplaatsing van de sauna en ondersteunt het plan waar mogelijk. Het plan is financieel haalbaar maar vraagt om uitbreiding van de boerderij. In een eerste schetsontwerp zou dat het uiterlijk van de boerderij flink veranderen, reden voor onze stichting om het plan niet te steunen. Immers, onze doelstelling is altijd geweest om Noord Akendam te behouden in zijn natuurlijke omgeving, als laatste stukje Schoterlandschap. De benodigde uitbreiding om dit plan haalbaar te maken is tegelijk ook het grootste probleem omdat dit niet te realiseren lijkt binnen het beschermde gebied rond de boerderij. Begin september is ook hier geen zicht op succes.

Een haalbaar plan

De onverwachte wending komt half september als sauna van Egmond en Boerderij en Landschap in een laatste poging samen in gesprek gaan en zich inspannen om ieder hun doel te realiseren: restauratie van Noord Akendam en de verplaatsing van het saunabedrijf. Er wordt een plan ontwikkeld waarbij de uitbreiding gerealiseerd wordt door een tweetal schuren bij te bouwen in een bouwstijl en vorm alsof het originele uitbreidingen zijn die begin vorige eeuw zijn neergezet. De schuren krijgen grote kelders waardoor er minder bovengronds oppervlak nodig is en staan los van de boerderij zelf. Het parkeerprobleem kan worden opgelost door de strook gemeentegrond links van het toegangspad, nu in gebruik als volkstuin, in te richten als parkeerplaatsen en toegangsweg naar de sauna. De parkeerplaatsen blijven 'verstopt' achter de huidige begroeiing. Door de 2 schuren links naast de boerderij, en achter de begraafplaats, te plaatsen blijft het vooraanzicht vanaf de Vergierdeweg ongewijzigd. De boerderij blijft geheel los van de uitbreiding en wordt in originele staat gerestaureerd, in de stolp komt het horecagedeelte van het saunabedrijf.

Met dit plan is B en L in overleg gegaan met oa. de provincie en gemeente, het ministerie van VROM, en staatsbosbeheer, eigenaar van de grond om te zien of dit aangepaste plan te realiseren valt. Om een lang verhaal kort te maken, zekerheid is er op dit moment nog niet die kan er pas komen als de exacte plannen ingediend worden maar de verwachting is dat de benodigde vergunningen en ontheffingen er wel gaan komen. Belangrijk detail is daarbij dat uit historisch onderzoek is gebleken dat de boerderij in het verleden meer bijgebouwen had en dat de gewenste uitbreiding binnen de wetgeving te realiseren valt als bij restauratie wordt uitgegaan van die vroegere situatie. Half december besluit het hoofdbestuur van het recreatieschap:" In te stemmen met het gezamenlijk opgestelde plan van Sauna van Egmond en de Stichting Boerderij en Landschap en beide organisaties exclusief in de gelegenheid te stellen om het plan voor Noord-Akendam uit te werken en uiterlijk 31 december 2009 te komen tot overeenstemming over een ondererfpacht overeenkomst met Sauna van Egmond& Daarbij moet de voorwaarde gesteld worden dat Boerderij en Landschap door van Sauna van Egmond als adviseur voor de renovatie van Noord-Akendam zal worden ingeschakeld. In de ondererfpachtovereenkomst moeten tevens de voor de karakteristieke uitstraling van belang zijnde elementen en aspecten worden opgenomen." Niet alleen worden hiermee de wensen van de stichting vervuld, maar de voorwaarde dat B en L als eindcoördinator wordt aangesteld waarborgt een deskundig herstel van Noord Akendam. Reden om dit plan van harte te ondersteunen! Ongemerkt heeft onze stichting een heel belangrijk aandeel gehad in het tot stand komen van dit plan want bijna 2 jaar geleden vroegen wij restauratiearchitect Schagen uit Nieuwe Niedorp om zijn hulp en advies. Hij heeft ons daarna veel geholpen maar hij was het ook die ons begin dit jaar, een week na oprichting van Boerderij en Landschap, in contact bracht met de heer Kooij, de net aangestelde directeur. Die op zijn beurt weer het belang zag van behoud van de enig overgebleven stolp van het Schotertype en zich tot het uiterste heeft ingespannen voor de restauratie van Noord Akendam. Met het bovenstaande eindresultaat!